Як не/супрацоўнічаць з мастацкімі інстытуцыямі ў Беларусі?

_{3 лекцыя}

Пасля двух першых лекцый, прысвечаных крытыцы інстытуцый, мы жадаем паглыбіць тэму, прадставіўшы зрэз лакальнай сітуацыі, а таксама абгаварыць стратэгіі (не)удзелу ў іх працы.

Сістэма культурнай палітыкі ў Беларусі па інерцыі захавалася пасля распаду СССР, пераняўшы ўсе ключавыя хваробы: вертыкаль улады з міністрам, які яе ўзначальвае, падпарадкоўваецца непасрэдна волі дзяржаўнай ідэалогіі, а таксама кіраўнічая цэнтралізацыя з размеркаваннем бюджэтаў і ўказанняў праз міністэрства. У выніку гэта спарадзіла звышбюракратызм і коснасць, цэнзуру і карны інструментарый.

Адсутнасць гнуткасці і нават забароны ў дачыненні да ўмоў недзяржаўнаму капіталу ўкладваць грошы ў развіццё культуры, у тым ліку і ў сучаснае мастацтва, прывяла да арт-рынку ў Беларусі, які так і не нарадзіўся, жудасным умовам дзейнасці прыватных культурных ініцыятыў, ды і саміх дзяржаўных інстытуцый у гэтай сферы.

Дзяржаўныя ўстановы сучаснага мастацтва - музеі, галерэі, салоны, адукацыйныя і даследчыя арганізацыі, прафсаюзы, выданні - у цяперашніх умовах з цяжкасцю выносяць крытыку сваёй дзейнасці. Бюджэтаў не хапае на якасную працу амаль нікому, а дзяржаўная замова і пастаўленыя планкі прыводзяць да перманентнай гонкі за напрацоўку справаздачнасці і, як следства, да рэгулярнай, але няякасна і прыхапкам зробленай, абразлівай беднасці культурнага прадукта. Грошай не хапае нікому: выставы ў афармляюцца спехам зробленымі эксплікацыямі, убога надрукаванымі на офіснай паперы; часопіс " " выпускаецца настолькі маленькім тыражом, што яго амаль нідзе не дастаць; супрацоўнiцы практычна ўсiх дзяржаўных iнстытуцый культуры выжываюць на мiзэрны заробак. У гэтых умовах многія спрабуюць наладжваць сувязі са знешнім капіталам, часам удала, але гэтых фінансавых падпорак не хапае на дзейсныя рэформы і жыццёва неабходныя рэканструкцыі. Накшталт бы ўсё ёсць, але на справе сітуацыя даволі жаласная, варта толькі зірнуць на сцены і абсталяванне ў Музеі сучаснага выяўленчага мастацтва, патрапіць на чарговую камерцыйную выставу мёда ў , адшукаць у бібліятэцы неабходнае выданне ці зірнуць на рэсурсы мастацкіх вну.

Важна дэцэнтралізаваць фінансаванне культуры ў краіне, бо ў поле нашай крытыкі трапляе ў асноўным Мінск, а казаць пра сітуацыю ў абласных гарадах і раённых цэнтрах – усё роўна што ўказваць на выпаленую зямлю. Беларусі неабходны эканамічныя рэформы ў сферы культуры, але і гэтага недастаткова.

Цэнзура і самацэнзура, татальны кантроль і бюракратыя не даюць магчымасці свабодна прэзентаваць мастацтва і казаць аб падобных незалежных практыках на дзяржаўных пляцоўках. Некрытычнае, дэкаратыўнае і афарміцельскае мастацтва – аснова ўсіх дзяржаўных калекцый, выставак і выданняў. Так, у Беларусі не дэмакратычны лад, але які заяўляе сябе як сацыяльна арыентаваны. Але ці так, нават у гэтым выпадку, культурныя інстытуцыі "выдадзены народу"? Той жа Музей сучаснага выяўленчага мастацтва мае вельмі нязручны графік працы – грамадзян_кi, якія працуюць, проста не ў сілах наведаць выставы.

_{Графік працы Музея сучаснага выяўленчага мастацтва ў Мінску, фрагмент інфармацыйнага блока сайта. У самыя наведвальныя дні тыдня і гадзіны ўсіх музеяў свету гэтая інстытуцыя якраз не функцыянуе. Музей павінен працаваць у выходныя, святочныя дні і дапазна, а непрацоўныя гадзіны ладзіць у нязручныя для наведвальнікаў будні.}

Нягледзячы на маленечкія зарплаты, супрацоўні_цы ўсіх дзяржустаноў змушаныя суткамі адседжвацца на працы, хоць лагічней даць працаўнікам культуры магчымасць выбару вольнага графіка для больш эфектыўнай працы, раз ужо дзяржава не можа падвысіць аплату працы. Cвабодны час дасць ім дадатковую магчымасць самарэалізацыі, а таксама падпрацоўкі. Да прыкладу, педагогі_ні ў Акадэміі мастацтваў прыходзілі б на сустрэчы са студэнт_камі толькі па неабходнасці правядзення адміністрацыйных мерапрыемстваў, замест таго каб марнаваць патэнцыйны час на безвыніковае знаходжанне ў вну. І гэта датычыцца ўсіх інстытуцый.

Праблем у існуючай сістэме культуры настолькі шмат, што мы не можам падрабязна апісаць іх у рамках лекцыі. Далей мы сканцэнтруемся на прыкладзе наяўных інстытуцый, у першую чаргу ў межах інтарэсаў пачынаючай маста_чкі, жадаючай займацца сучаснымі мастацкімі практыкамі.

Такім чынам, якія варыянты ёсць у сучаснай мастачкі пры жаданні (не) супрацоўнічаць з мастацкімі інстытуцыямі ў Беларусі?

1. Дзяржаўная сфера

У Мінску і некаторых іншых гарадах ёсць разнастайныя, але нешматлікія экспазіцыйныя ўмовы. Адразу адзначым, што практычна ўсе прасторы абмяжоўваюцца знешняй цэнзурай і самацэнзурай супрацоўні_ц і кіраўні_ц, таму згадваць гэты факт у дачыненні да кожнага з ніжэй пералічаных дзяржаўных устаноў не мае сэнсу. Абысці цэнзуру, супрацоўнічаючы з гэтымі інстытуцыямі, можна шляхам адмовы ад прамой крытыкі, знаходзячы іншыя спосабы яе выказвання ў сваіх выказваннях. Усе дзяржаўныя ўстановы, акрамя ідэалагічных, падпарадкоўваюцца таксама тым ці іншым механізмам і правілам.

_{Часам заезджыя, вонкавыя для ўстановы куратары выбіраюць "небяспечную для ідэалогіі" працу і паказваюць на афіцыйнай пляцоўцы. Напрыклад, у рамках выставы Zabor у працы фатографа , на якіх намаляваны зафарбаваныя гарадскія графіці і захавана працаўніца ЖЭСа, якая зафарбоўвае апазіцыйныя надпісы і малюнкі, падвергліся цэнзуры з боку адміністрацыі музея. Малюнак бел-чырвона-белага сцяга, які не паспела зафарбаваць працаўніца ЖЭСа, проста па фатаграфіі дазафарбоўвала працаўніца музея.}

Так, некаторыя дзяржаўныя галерэі – , галерэя "" і іншыя падобныя – падпарадкоўваюцца меркаванню і выбару дырэкцыі, і калі вы захочаце экспанаваць свае працы ў падобных прасторах, то вам варта даведацца фармат і асабіста абмеркаваць праекты з адміністрацыяй. Прасторы а-ля галерэя Інстытута культуры або галерэя "" (выставачная зала ) – працуюць для прэзентацыі твораў, створаных у рамках дзейнасці ВНУ, або прадастаўляюцца для іх партнёраў. Перагаворы ў мэтах арганізацыі выстаўкі ў гэтых прасторах могуць ускладніцца ўключэннем у планавы графік дзейнасці і чаканнем дазволу рэктарата. Музей сучаснага выяўленчага мастацтва і таксама маюць напрацаваны план, але могуць выставіць некрытычны выяўленчы праект, у першую чаргу для закрыцця справаздачнасці па правядзенні мерапрыемстваў. у Мінску ўсё часцей дае сваю пляцоўку для выстаў сучаснага мастацтва і дапамагае ў вытворчасці праектаў – пазітыўны прыклад дзяржаўнай інстытуцыі, але ў сілу сваёй спецыфічнасці амаль усе выказванні, паказаныя ў сценах музея, так ці інакш не ў сілах ігнараваць асаблівы кантэкст і спецыфічныя экспазіцыйныя ўмовы прасторы Музея Азгура.

_{На персанальнай выставе "" экспанавала свае скульптуры ў кантраст да статуй Азгура, ператварыўшы іх у маўклівых гледачоў, якія назіраюць за "спектаклем".}

Палац мастацтваў часцей за ўсё выстаўляе працы ўдзельні_ц , але часам аб'яўляе і конкурсы. У іх можна правесці сваю і нават умоўна крытычную выставу, але за ўласны немаленькі кошт: усё агаворваецца з дырэкцыяй , і аплата арэнды – адзіны хуткі спосаб правесці сваю выставу на больш-менш прыкметнай афіцыйнай пляцоўцы. Грошы (спонсарства) могуць дапамагчы прыцягнуць практычна любую пляцоўку. Так, прыкметныя буйныя выставы спачатку ў 2009 (групавая выстава ""), затым у 2011 годзе (групавая выстава ""), былі праведзены на тэрыторыі БелЭкспа і пустых цэхаў завода "Гарызонт", менавіта пры падтрымцы знешняга фінансавання. На выставах так ці інакш былі прадстаўлены крытычныя выказванні, але гэта не выклікала (амаль) забарон і цэнзуры.

_{На выставе "Беларускі павільён 53 Венецыянскай біенале" гродзенскі мастак акрамя іншага выставіў відэа-аб'ект "Мужчынскае сэрца любіць Радзіму", дзе ў скрынцы з-пад тэлевізара, абклеенай афіцыйнымі прапагандысцкімі газетамі, знаходзіцца тэлевізар, які транслюецца пад дынамічную выяву машонкі мастака.}

У астатніх гарадах Беларусі таксама ёсць музеі і іншыя прасторы, якія могуць быць зацікаўлены ў дэманстрацыі сучаснага мастацтва: большасць з іх глыбока кансерватыўныя, але не жадаюць адставаць ад сталіцы і спрабуюць зрэдку запрашаць або супрацоўнічаць з маста_чкамі ці куратар_камі з Мінска. У любым выпадку місія працы з рэгіёнамі не бескарысная, а часам дае маста_чкам, якія працуюць са спецыфікай месца, выдатныя магчымасці.

_{У 2012 годзе ў дзяржаўнай гісторыка-культурнай установе "" адбылася маштабная групавая выстава "". Так, сярод іншых работ варта пазначыць праект , для якога ён крыж-накрыж абляпіў вокны палаца нямецкай засвечанай фотастужкай, якая захавалася на тэрыторыі Беларусі пасля Другой сусветнай вайны.}

У канчатковым выніку стаіць выбар за маста_чкай: супрацоўнічаць ці сысці ў апазіцыю з афіцыйнымі пляцоўкамі, і гэты выбар цалкам залежыць ад этычных і палітычных поглядаў аўтар_кі. Некалькі дзён таму , адна з куратарак некалі прагрэсіўнай незалежнай галерэі "", закрытай у 1998 годзе, паказвае на афіцыйных пляцоўках – і Музеі сучаснага выяўленчага мастацтва – выставу маста_чак, якія так ці інакш супрацоўнічалі з галерэяй у 90-я гады. "Шостая лінія" не супрацоўнічала з дзяржавай і закрылася з прычыны пагаршэння палітычнага і эканамічнага клімату ў Беларусі. Складана ўявіць, але сёння выстава праходзіць пры падтрымцы .

Мастак на сваёй старонцы ў сацыяльнай сетцы раскрытыкаваў такія паводзіны куратаркі і многіх маста_чак, указаўшы на цынізм сітуацыі: «[…]Але, як сведка і ўдзельнік падзей, што тычацца, як сёння прынята казаць, "легендарнай" галерэі "Шостая лінія" ", магу заўважыць, што неяк не ўзгадваецца, каб "легендарная" наўпрост супрацоўнічала з Міністэрствам і іншымі афіцыйнымі і культурна-ідэалагічнымі ўстановамі (за выключэннем польскіх і нямецкіх інстытутаў). А рэпрэсіўны апарат толькі пачынаў набіраць абароты ў той час. Не ведаю, як вам, але мне становіцца спачатку страшна, а потым ужо зусім сумна і нават сорамна, калі на адной афішы я бачу наступную іерархію пераканаўчых знакаў і сэнсаў: "Пры падтрымцы Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь і Галоўнага ўпраўлення ідэалагічнай працы, культуры і па справах моладзі Мінгарвыканкама…” і наступную за імі “Шостую лінію”[…]».

І вось зноў Мінкульт аб'явіў конкурс куратарскай канцэпцыі для біенале ў Венецыі, які плануецца на 2015 год. Калабарацыі з дзяржавай у галіне сучаснага мастацтва небяспечныя, як мінімум для рэпутацыі маста_чкі. Таму многія маста_чкі, якія практыкуюць новыя падыходы ў мастацтве, прынцыпова ігнаруюць падобныя прапановы і структуры.

2. Прыватныя прасторы

Прыватная сфера – галерэі, каворкінгі, кафэ, гаражы, пустуючыя склады і іншыя – належыць прыватнаму капіталу і працуе за арэндную плату (напрыклад, прастора ""). Пазбегнуць арэнды з уласнай кішэні можна пры дапамозе знаёмстваў з уладальні_цамі прасторы, знешняй спонсарскай падтрымкі або падчас спецыяльных прапаноў. Так, галерэя сучаснага мастацтва "" прапануе маста_чкам магчымасць экспанаваць свае праекты без арэнды, але толькі ў выпадку адабрэння дырэкцыяй фармату прадстаўленых праектаў, пры гэтым галерэя часта сама шукае фінансаванне для рэалізацыі выставак. Галерэя знаходзіцца ў перманентным пошуку праектаў і маста_чак і ўважліва вывучае новыя прапановы, робячы адмысловую стаўку на маладых маста_чак, кожны год аддаючы пляцоўку пад першую персанальную выставу адной з маста_чак, з якімі яна пачала супрацоўнічаць. Да персанальнай выставы галерэя ў рамках спецыяльных праграм прапануе пачаткоўцам маста_чкам прасторы ўнутры галерэі паменш, а таксама ўключае работы ў групавыя праекты ў галерэі і за мяжой. Самацэнзуры тут мала, у адрозненне ад дзяржаўных інстытуцый, але, як і ўсюды ў Беларусі, мае месца быць найперш у пытаннях радыкальных палітычных выказванняў.

_{На нядаўняй выставе у галерэі сучаснага мастацтва "Ў", прысвечанай пытанням гендэрнай ідэнтычнасці і сэксуальнасці праз оптыку квір-тэорыі, мастак паказаў працу парнаграфічнага зместу, якую цяжка ўявіць на іншых дзяржаўных пляцоўках Беларусі.}

Галерэя "Ў" – практычна адзіная прыватная галерэя ў Беларусі, менавіта з прычыны палітычнага і эканамічнага фактару. Многія маленькія ініцыятывы закрыліся з-за цэнзуры ўладаў. Эканамічныя ўмовы, як мы пісалі ў пачатку лекцыі, неспрыяльныя для падобнага бізнэсу і для жадаючых спансіраваць культуру. Напрыклад, у 90-я гады пасля распаду СССР у Беларусі быў прыкметны бум на адкрыццё прыватных галерэй, але з-за рэжыму яны ўсе закрыліся і з цяжкасцю з'яўляюцца сёння. Шмат у чым на гэтую сітуацыю паўплывала закрыццё – найважнейшай інстытуцыі, якая падтрымлівае ў 90-е развіццё сучаснага мастацтва ў краінах, якія ўваходзілі ў склад СССР. Наступствы закрыцця фонду ў Беларусі прыкметныя да гэтага часу, калі параўноўваць іх з вялікімі вынікамі дзейнасці гэтай інстытуцыі ў суседніх краінах.

3. Супраць усіх

Адмова ад супрацоўніцтва і з прыватнымі, і з дзяржаўнымі інстытуцыямі была якраз заўважная ў канцы 90-х – сярэдзіны 00-х, калі маста_чкі выбіралі так званую "партызанскую стратэгію" пошуку альтэрнатыўных прастор. Кватэрнікі і выязныя пленэры, перформансы ў публічнай прасторы і акцыянізм, вуліца і стрыт-арт – некаторыя формы пазаінстытуцыйнай формы працы маста_чак і сёння.

Такім чынам, пытанне аб (не)супрацоўніцтве з мастацкімі інстытуцыямі цалкам залежыць ад этыкі і палітычных поглядаў маста_чкі. Важныя адносіны з куратаркай і яго/яе (не)здольнасцю абараніць выказванне маста_чкі, а таксама ўзаемаадносіны з адміністрацыяй або арэндадаўцамі інстытуцыі. Найбольш відавочны выбар – гэта дзяржаўныя інстытуцыі з адкрытай цэнзурай, прыватныя галерэі і прасторы з фінансавымі складанасцямі. У той жа час нельга забываць аб важнасці пазаінстытуцыйнай і пазарынкавай практыкі ў пошуку новых прастор для эксперыментаў, сутыкненняў з іншымі абласцямі ведаў і засваеннем іншых тэрыторый мастацтва.