Вопыт міграцыі ў беларускім мастацтве. Частка 1. Тэорыя, гісторыя і прыклады твораў да 2010

Гэты агляд-даследаванне Лізаветы Сцяцко прысвечаны тэме міграцыі ў мастацтве ў межах беларускага кантэксту. Такая шырокая тэматыка абумоўлівае неабходнасць падзелу падрыхтаваных матэрыялаў на два ўзаемазвязаныя тэксты. Першая частка сфакусаваная на тэарэтычных аспектах: вызначэнні паняццяў, звязаных з міграцыяй, праблематыцы вывучэння мастацтва, якое адлюстроўвае гэты досвед, а таксама на гістарычным кантэксце, уключаючы прыклады некаторых мастацкіх твораў да 2010 года. Гэты тэкст закладвае падмурак для разумення працэсаў, што ўплываюць на творчыя практыкі асобаў з досведам міграцыі з Беларусі.
Другая частка тэксту прысвечаная прыкладам эстэтыкі і практык мастацкіх выказванняў пасля 2010 года; там таксама згадваюцца арганізацыі, якія працуюць з транскультурным і беларускім досведам міграцыі.

Тэарэтычныя аспекты “міграцыі”

Слова “міграцыя” паходзіць ад лацінскага migratio і азначае “перасяленне”; таксама гэтым паняццем абазначаецца рух як форма прасторавы мабільнасці. У кантэксце перасяленняў міграцыяй лічыцца перамяшчэнне з адной тэрыторыі на іншую на адносна пастаянны тэрмін. З часавой перспектывы міграцыю можна падзяліць на пастаянную, часовую (напрыклад, сезонную) і маятнікавую (напрыклад, ад дому да працы). З пункту гледжання адлегласці — на ўнутраную (у межах аднаго дзяржавы) і знешнюю (з перасячэннем дзяржаўных межаў) [1].

Міграцыю можна характарызаваць як добраахвотную або вымушаную, але ў рэальнасці гэтая класіфікацыя не заўсёды паддаецца падзелу на два полюсы. Людзі пакідаюць месца свайго сталага пражывання з розных прычын: часта з-за эканамічных, палітычных або рэлігійных абставін. Асобнай тэарэтычнай рамкай для абазначэння “перамяшчаючыхся” з’яўляецца намадызм — лад жыцця, што заключаецца ў пастаянным руху паміж часовымі пунктамі з прасторавым вымярэннем [2].

_{© Пётр Сергіевіч , Дарогай жыцця , 1934}

Асобу, якая перасёкла мяжу дзеля сталага або часовага месца жыхарства, можна называць мігрант:кай або персонай з досведам міграцыі, маючы на ўвазе, што гэта персона прыехала ў новую краіну дзеля паляпшэння ўмоваў свайго жыцця. Ужыванне другога азначэння падкрэслівае, што досвед міграцыі — гэта складнік ідэнтычнасці, а не яе адзінае вызначэнне.

Таксама персона можа мець статус бежан:кі — гэта асоба, якая была вымушаная пакінуць сваю краіну з-за пагрозы пераследу па прыкмеце расы, рэлігіі, нацыянальнасці, сацыяльнай прыналежнасці або палітычных перакананняў. Паводле Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека (артыкул 14), кожны чалавек мае права прасіць прытулку ў іншай краіне з прычыны страху пераследу і карыстацца гэтым прытулкам [3].

У дыскурсе пра персонаў з досведам міграцыі можна сустрэць паняцце нелегальныя мігрант:кі — такое абазначэнне з’яўляецца некарэктным, бо чалавечае існаванне прынцыпова з’яўляецца легітымным; персона можа не мець дакументаў або легальнага статусу знаходжання. Гэты тэрмін часта выкарыстоўваецца “мясцовымі” палітычнымі сіламі ў дачыненні да нованабылыx. Напружанне ў падзеле на “мясцовых” і “мігрант:ак” у еўрапейскім рэгіёне асабліва ўзрасла пасля Другой сусветнай вайны, калі грамадствы апынуліся ў сітуацыі посткаланіялізму. У сваю чаргу, узмацненне міграцыйнага кантролю пад выглядам клопату пра суверэнітэт з’яўляецца пацвярджэннем каланіяльнага парадку і імперскіх практык, што вядзе да росту канфліктаў, паглыблення няроўнасці і варожасці [4].

Міграцыі з’яўляюцца натуральнай патрэбай чалавецтва. Мы перамяшчаліся пастаянна, але бачнасць міграцыі часта канцэнтруецца падчас катаклізмаў — войнаў, генацыдаў, кліматычных змен. Напрыклад, у еўрапейскім кантэксце значнай стала сітуацыя так званага “міграцыйнага крызісу” 2015–2016 гадоў, калі людзі з краін Афрыкі і Блізкага Усходу прыбывалі ў еўрапейскія краіны ў жудасных умовах у пошуках прытулку. Паводле дадзеных Еўрапейскага парламента, колькасць асобаў, якія просяць статусу бежан:кі, штогод павялічваецца мінімум на 40%. Абмежаванні, звязаныя з пандэміяй COVID-19, часткова зменшылі колькасць перамяшчэнняў, але яна зноў узрасла, напрыклад, у сувязі з поўнамаштабнай расійскай інвазіяй на тэрыторыю Украіны [5].

З іншага боку, міграцыя — гэта не толькі вынік катастроф, але і праява глабалізацыі, якая зрабіла нас больш мабільнымі. Гэта звяртае ўвагу на стан сучасных супольнасцей, для якіх характэрная культурная гібрыднасць як форма ідэнтыфікацыі. Для разумення міграцыйных працэсаў важна ўлічваць не толькі фізічнае перамяшчэнне людзей, але і развіццё лічбавага асяроддзя, якое адкрывае новыя магчымасці для віртуальнай міграцыі. Цыфравізацыя дазваляе людзям перамяшчацца ў віртуальнай прасторы, ствараючы новыя формы сувязяў, ідэнтычнасцей і супольнасцей. Ва ўмовах глабалізацыі і тэхнічнага прагрэсу людзі могуць быць часткай мноства анлайн-экасістэм і культурных кантэкстаў, не пакідаючы свайго фізічнага месцазнаходжання, што істотна змяняе традыцыйныя ўяўленні пра міграцыю і ідэнтычнасць.

Міграцыю можна ўспрымаць як альтэрнатыву аселаму, пераважна звыкламу ладу жыцця, што можа выклікаць няяснасць, нявызначанасць, непаразуменне. Гэты скачок або працэс выхаду з прывычнага кантэксту абумоўлены неабходнасцю. Акрамя глыбокіх унутраных змен, персоны з досведам міграцыі перажываюць сацыялізацыю — або яе адсутнасць. Міграцыя паўстае як спектр, у якім кожная персона:ка існуе са сваім індывідуальным кантэкстам. Як агульную рысу мігрант:ак можна вызначыць працэс дэпрывацыі — страты, пазбаўлення чагосьці, напрыклад, пэўных сацыяльных умоваў, што існавалі раней.

Зыгмунт Бауман пісаў, што міграцыя — гэта спектр паміж “турыстыкай” і “вандроўніцтвам”. У першым выпадку людзі валодаюць прывілеямі і падарожнічаюць па ўласнай волі, у сваё задавальненне; у другім — гэта тыя, хто вымушаны міграваць у сувязі з кліматычнымі, эканамічнымі і палітычнымі крызісамі ў сваіх рэгіёнах. Абедзве катэгорыі — гэта бакі адной і той жа медалі — глабальнай міграцыі. Пры гэтым гэтыя статусы ўзаемазвязаныя: кожн:ая турыст:ка можа стаць бежан:кай — і наадварот.

Нягледзячы на верагоднасць атрымання досведу міграцыі, статус мігрант:кі ўсё яшчэ часта выклікае супраціў і непрыняцце. Сярод тэарэтычных падыходаў варта вылучыць канцэпцыю Томаса Ніла, у якой мігрант:кі разглядаюцца як персанажы другога плану ў грамадстве, што вызначае сябе праз прывязку да месца. Падазраецца, што персона з досведам міграцыі атаясамляецца з дуалізмам перамяшчэння ад пункту А да пункту Б, у тым ліку ў грамадскім сэнсе. Але мігрант:ку цяжка атаясамляць з месцам, бо сама сутнасць гэтага паняцця ўказвае на рух [6].

Праблематыка вывучэння мастацтва, звязанага з міграцыяй (англ. migration art studies)

Тэма міграцыі ў мастацтве валодае ўнікальным сімвалічным полем, да якога не заўсёды лёгка наблізіцца праз шэраг ускладненняў. Найперш яны звязаныя з прынцыпам дакументавання гісторыі мастацтва паводле нацыянальнай прыналежнасці, дзе менавіта нацыянальнасць становіцца асновай бачнасці дзеятел:ьніц мастацтва. Маста:чкі часта вымушаныя праходзіць складаны шлях, каб быць заўважанымі і "легітыміраванымі" ў новым кантэксце. Для даследавальніц гэта азначае недахоп накапленага інфармацыйнага капіталу, якім можна было б карыстацца.

Як адказам на гэтую сітуацыю можа стаць паняцце плюрыверсальнага канону — тэрмін, прапанаваны Рут Іскін, які апісвае альтэрнатыўную гісторыю мастацтва, заснаваную на прынцыпах плюралізму, гетэрагеннасці, посткаланіялізму і глабалізацыі. Гэты падыход аспрэчвае дамінантныя заходнія наратывы ў мастацтвазнаўстве, прапаноўваючы ўключэнне разнастайных культурных і мастацкіх практык з усяго свету. Ён прызнае мноства голасаў і пазіцый, што дазваляе шырэй асэнсоўваць гісторыю мастацтва, улічваючы ўплыў розных сусветных традыцый і іх узаемадзеянне ва ўмовах глабалізацыі [7].

Даследавальніц:ы мастацтва артыст:ак з досведам міграцыі часта сутыкаюцца з адсутнасцю інфармацыйнага капіталу пра іх дзейнасць, што прыводзіць да “нябачнасці” такіх персонаў у новым кантэксце. Творы мігрант:кі могуць успрымацца як частка абагульненага “мігранцкага” досведу, а не як індывідуальны ўнёсак. Гэта вядзе да стэрэатыпнага ўспрымання творчасці, калі мастацтва інтэрпрэтуецца як калектыўны прадукт “мігрант:кі”. Такое ўспрыманне толькі ўзмацняецца ў кантэксце глабалізацыі і міграцыі, калі новае грамадства не заўсёды ведае кантэксты, з якіх паходзяць нованабылыя.

Пры гэтым творчая дзейнасць мігруючых можа заставацца незаўважанай у айчынным кантэксце, што ў выніку вядзе да адукацыі інфармацыйных прабелаў і паглыблення непаразумення ўласнай (нацыянальнай) гісторыі мастацтва, яе спецыфікі тут і цяпер, а таксама яе адсутнасці ў глабальным культурным полі.

_{© Аліна і Джэф Блюміс , КУЛЬТУРНЫЯ ПАРАДЫ ДЛЯ НОВЫХ АМЕРЫКАНЦАЎ , 2011}

Мастацтва, якое адлюстроўвае досвед міграцыі, можа стаць аб’ектам палітычных рэпрэсій, бо часта закранае прычыны самога перамяшчэння — войны, палітычны гвалт, сацыяльную несправядлівасць. У такіх выпадках творы могуць успрымацца як пагроза стабільнасці існуючага рэжыму, што выклікае рэакцыю з боку дзяржаўных органаў. Звяртаючыся да асабістага і калектыўнага досведу, дзеятел:ьніцы рызыкуюць сутыкнуцца з рэпрэсіямі, што пераўтварае мастацтва не толькі ў інструмент дакументавання, але і супраціву.

Адказам на гэтыя выклікі можа быць канцэпцыя постміграцыі, якая з'яўляецца падыходам, скіраваным на асэнсаванне міграцыі ў кантэксце шматслаёвых і складаных узаемаадносінаў унутры грамадства краіны, што прымае. У адрозненне ад традыцыйнага погляду, які разглядае міграцыю як аднаразовы або часовы працэс, постміграцыя акцэнтуе ўвагу на розных пакаленнях міграцыі і іх узаемадзеянні з лакальнымі і глабальнымі кантэкстамі. Яна разглядае грамадства як супер-разнастайнасць, звяртаючы ўвагу на наднацыянальныя сувязі і транскультурныя практыкі як з лакальнай, так і з глабальнай перспектывы. Гэты падыход таксама з’яўляецца сэнсібілізаваным да антаганізмаў, неадназначнасцяў, альянсаў, змагання і супраціву за прызнанне правоў, актыўны і роўны ўдзел многіх акцёр:ак з рознымі ідэнтычнасцямі ў жыцці постміграцыйнага грамадства [8].

Вывучэнне мастацтва, звязанага з міграцыяй, можа быць ускладнена спецыфікай перамяшчэння дзеятел:ьніц мастацтва, што прыводзіць да рассейвання інфармацыі і адсутнасці цэнтралізаваных крыніц. Гэта запавольвае аналіз спадчыны тых мастачак, чые месцы жыхарства і творчай дзейнасці змяняліся. Кожны пункт прыпынку такой персоны мае ўласную інфармацыйную сетку, што адрозніваецца ад папярэдняй. Напрыклад, у запісе імя і прозвішча, як у выпадку з Паліны Хентавай , яе творчасць можна сустрэць пад пазнакамі аўтарства як Polina Khentova, Polia Chentoff, Pauline Chentoff, Polia Chentov, Pauline Chentov, Polina Chentova.

На побытавым узроўні міграцыя — гэта дадатковыя складанасці: фінансавыя, лагістычныя. Мастачк:і часта не могуць перавезці свае працы разам з сабой або захаваць іх належным чынам. Творы аказваюцца ў зусім розных месцах на невядомы тэрмін, што ўплывае на іх фізічны стан. Прыкладам можа служыць спадчына мігруючай артыст:кі Алены Кіш . Яна перамяшчалася праз малыя паселішчы на тэрыторыі Беларусі, пакідаючы там свае творы ў абмен на ежу і начлег. З-за цяжкіх умоў захавання і адсутнасці кансервацыі многія з іх не дайшлі да нашых дзён. Марк Шагал таксама жыў некаторы час у Парыжы, дзе пакінуў вялікую колькасць прац. З-за палітычных падзей ён змог вярнуцца да сваёй творчасці толькі праз дзевяць гадоў — частку сваіх работ ён ужо не знайшоў [9].

Гісторыя міграцыі дзеятел:ьніц культуры з Беларусі

Наша гісторыя фармуецца ў межах умоў, што абмяжоўваюць яе стварэнне і сучасную культурную прадукцыю, і гэтыя ўмовы з кожным годам змяняюцца, што вядзе да трансфармацыі гістарычнай "праўды". Веданне гісторыі міграцый — адзін са спосабаў разумення як гістарычнага кантэксту, так і сучасных грамадскіх працэсаў. У ўмовах абмежаванняў свабодаў у Беларусі гэтыя веды таксама становяцца інструментам уплыву на рэальнасць.

У гэтай частцы прадстаўлены гісторыі дзеятел:ьніц, якіх не заўсёды можна аднесці да практык у візуальным мастацтве. Тут сабраныя персоны, што нарадзіліся на тэрыторыі сучасных межаў Беларусі і мелі досвед міграцыі, а іх лад жыцця аказваў уплыў на развіццё культуры і мастацтва як у Беларусі, так і за яе межамі.

Спецыфіку эміграцыі з тэрыторыі сучаснай Беларусі можна падзяліць на два асабліва значныя перыяды: да ХХ стагоддзя (дзе можна вылучыць хвалю 1890–1910 гадоў, міжваенны і пасляваенны перыяды) і ХХІ стагоддзе.

У XVI стагоддзі беларускія асветні:цы, якімі сёння ганарыцца краіна, былі персонамі з досведам міграцыі. Напрыклад, ураджэнец Полацка Францыск Скарына навучаўся ў Кракаўскай акадэміі, Падуанскім і Балонскім універсітэтах у Італіі, жыў у Празе, Вільні, Маскве, Кёнігсбергу (цяпер Калінінград), і нават трапляў у турму ў Познані [10, 11]. Адзін з першых кнігадрукароў — Пётр Мсціславец, родам з Мсціслаўля, жыў у Маскве, аднак з-за канфліктаў з кансерватыўным духавенствам быў вымушаны пераехаць у Вільню [12]. Сімяон Полацкі — духоўны пісьменнік, багаслоў, паэт, драматург, перакладчык — навучаўся ў Кіеве і Вільні [13]. Ілья Капіеўскі — асветнік, выдаўца, перакладчык, паэт і пісьменнік — прайшоў шлях ад Ляхавічаў да Амстэрдама праз Данцыг (цяпер Гданьск), Берлін і Капенгаген [14].

Пачынаючы з XVIII стагоддзя, з’яўляецца ўсё больш прыкладаў міграцыі, звязанай з асабістай пазіцыяй і канфрантацыяй з уладамі. Тэрыторыі сучаснай Беларусі, часткова ўваходзячыя ў склад Рэчы Паспалітай, былі закрануты падзеламі ў 1772, 1793 і 1795 гадах, што выклікала грамадскія хваляванні, у тым ліку паўстанні.

Паэт, драматург, фалькларыст і этнограф Ян Чачот, а таксама паэт, фалькларыст і геолаг Тамаш Зан былі рэпрэсаваныя за студэнцкую актыўнасць. У 1824 годзе іх выслалі на Урал [15].

Тадэвуш Касцюшка , акрамя дзейнасці ў Рэчы Паспалітай, жыў і дзейнічаў у Францыі, ЗША, Англіі і Швейцарыі. Акрамя палітычнай і вайсковай дзейнасці, Касцюшка займаўся таксама мастацтвам: у Францыі ён навучаўся ў Каралеўскай акадэміі жывапісу і скульптуры [16].

_{© Вікенцій Дмахоўскі, Вуліца ў Вільне , 1850}

Многія з выхадцаў з тэрыторый сучаснай Беларусі прынялі ўдзел у Лістападаўскім (1830–1831) і Студзеньскім паўстаннях (1863–1864), у выніку чаго падвергліся рэпрэсіям і былі вымушаныя эміграваць. Так, пасля паўстання 1830–1831 гадоў вучоны Ігнат Дамейка жыў у Францыі, а затым у Чылі, дзе быў прызнаны нацыянальным героем [17]; мастак Януар Сухадольскі жыў у Рыме, дзе навучаўся жывапісу [18]; мастак, сцэнаграф, выкладчык Вікенцій Дмахоўскі на некалькі гадоў выехаў у Прусію [19]; мастак, музыкант, кампазітар і педагог Напалеон Орда пераехаў у Францыю. Ён меў магчымасць падарожнічаць па тэрыторыі сучаснай Беларусі ўлетку і дакументаваў у малюнках мясцовыя славутасці, якія і цяпер выкарыстоўваюцца ў якасці прыкладаў для рэстаўратараў; паэт, фалькларыст, графік, кнігавыдавец Аляксандр Рыпінскі пасля паўстання апынуўся спачатку ў Прусіі, а потым у Францыі [20].

Пасля паўстання 1863–1864 гадоў тэрыторыю сучаснай Беларусі пакінулі: адзін з выдаўцоў "Мужыцкай праўды" — рэвалюцыянер Валеры Врублеўскі, які пераехаў у Францыю, дзе стаў генералам Парыжскай Камуны [21]; пісьменнік, публіцыст, перакладчык, адзін з заснавальнікаў новай беларускай літаратуры і яе класік Францішак Багушэвіч ратаваўся ад рэпрэсій ва Украіне (Чарнігаў, Сумская вобласць) [22]; Фелікс Ражанскі — паэт, сурэдактар "Мужыцкай Праўды", аўтар паўстанцкіх песень на беларускай мове — выехаў у Галіцыю [23]; Уладзіслаў Малахоўскі (у эміграцыі вядомы як Леон Варнерке) эміграваў у Прусію, а потым у Англію, дзе займаўся фатаграфіяй і вынаходніцтвам [24].

_{© Апалінарый Гараўскі, Ля крыжа. Смерць паўстанца , 1863}

Нават у тыя няпростыя часы атрыманне адукацыі было важкай прычынай для міграцыі: Апалінарый Гараўскі навучаўся ў Жэневе, Дзюсельдорфе, Рыме, Парыжы; Ісаак Асканазій атрымаў стыпендыю на чатыры гады навучання за мяжой, яго шлях пралёг праз Берлін, Дрэздэн, Прагу, Вену, Венецыю, Падуі, Фларэнцыю, Балонью і Рым [25].

У канцы XIX і пачатку XX стагоддзя тэрыторыі сучаснай Беларусі апынуліся ў палітычна і эканамічна крытычным стане: не маючы магчымасці аплачванай працы, людзі шукалі заробак у ЗША, Канадзе, краінах Лацінскай Амерыкі, Сібіры. Яны таксама пакідалі свае дамы, каб атрымаць адукацыю, уцячы ад войнаў, рэвалюцый, рэпрэсій. Гісторыкі адзначаюць, што ў гэты перыяд адбылася адна з найбуйнейшых міграцыйных хваль, аднак дакладную колькасць тых, хто выехаў або застаўся, цяжка вызначыць з-за спецыфікі сучаснай міграцыйнай палітыкі Беларусі [26].

_{© Леон Бакст, Купальшчыкі на Лідо. Венецыя , 1909}

У другой палове XIX стагоддзя мігравалі: заолаг, географ і падарожнік Канстанцін Ельскі, чый шлях пралёг праз тэрыторыі Украіны, Румыніі, Турцыі, Францыі і Рэспублікі Перу [27]; падарожнік, публіцыст, рэвалюцыянер Мікалай Судзілоўскі жыў на тэрыторыі сучаснай Украіны, у Швейцарыі, Англіі, Румыніі, Балгарыі, Грэцыі, Францыі, ЗША, на Гавайскіх астравах, Філіпінах, у Японіі і Кітаі [28]. Мастак Зянон Ленскі некаторы час жыў у Мюнхене. На хвалі палітычных міграцый таго перыяду тэрыторыю Беларусі пакінула таксама паэтка Цётка, якая жыла ў Вільні, Львове, Кракаве, Закапанэ — у эміграцыі яна актыўна дзейнічала ў інтарэсах дыяспары. Фатограф Макс Пэнсан пераехаў жыць і працаваць на тэрыторыю цяперашняга Узбекістана. Падарожніца і фотадакументалістка Ганна Рыўкін-Брык жыла ў Швейцарыі. Жывапісец і графік Мікалай Цікаўскі эміграваў у ЗША. У пачатку XX стагоддзя міграцыйная тэндэнцыя ў пошуках лепшай адукацыі захоўвала сваю стойкасць. Гарадзенец Леон Бакст атрымаў адукацыю ў Санкт-Пецярбургу, а пазней у Парыжы, дзе і застаўся.

_{© Яўген Зак, Падарожнік , 1924}

Ураджэнец вёскі Магільна Яўген Зак навучаўся ў Варшаве, пазней у Францыі, Італіі і Германіі. За сваё жыццё мастак таксама паспеў здзейсніць мноства падарожжаў па Італіі, пажыць у Варшаве, Берліне, Боне [29].

Мастак Юдаль Пэн перад вяртаннем у Віцебск жыў у Пецярбургу, дзе вучыўся ў Акадэміі мастацтваў. Там ён стварыў працу "Ліст з Амерыкі ", дзе намаляваная пажылая жанчына, якая атрымала вестку ад, верагодна, блізкага чалавека з-за мяжы.

_{© Марк Шагал, Парыж праз вакно , 1913}

Адна з самых значных для сусветнай гісторыі мастацтва і яскравых груп мастакoў, якія выехалі з тэрыторыі сучаснай Беларусі на пачатку ХХ стагоддзя, — паслядоўні:цы Парыжскай школы — Марк Шагал , Хаім Суцін , Якаў Баўглі , Пінхус Крэмень , Надзея Хадасевіч-Лежэ , Роберт Генін , Царфін Файбіш-Шрага , Міхаіл Кікоін , Восіп Любіч , Восіп Цадкін і Леон Інденбаум .

У міжваенны перыяд сфармавалася беларуская палітычная эміграцыя. Асноўнай прычынай стала савецкая акупацыя і польская акупацыя, што наступіла ў выніку падпісання Рыскага міру 1921 года, які падзяліў тэрыторыю сучаснай Беларусі паміж Польшчай і СССР [30]. Пра гэты перыяд можна казаць як пра пачатак фарміравання беларускай дыяспары за мяжой [31].

_{© Соф'я Хамянтоўская, Падарожжа па Еўропе , 1929}

Паэт Уладзімір Жылка выехаў на вучобу ў Карлаўскі ўніверсітэт, дзе стаў адным з заснавальнік:ц Арганізацыі беларускага прагрэсіўнага студэнцтва. Паэтэса Ларыса Геніюш апынулася ў Празе, дзе вяла актыўную патрыятычную дзейнасць, спрыяла развіццю беларускай ідэі і дапамагала беларускім эмігрант:кам; Вацлаў Іваноўскі, нейкі час міністр навукі ў БНР, быў вымушаны жыць у Літве і Польшчы; мастак Рыгор Глюкман у пачатку 1920-х пераехаў у Еўропу, дзе падарожнічаў і жыў да пачатку Другой сусветнай вайны, пасля якой эміграваў у ЗША; фатографка Соф'я Хамянтоўская ў міжваенны перыяд жыла ў Варшаве, пасля 1947 — у Буэнас-Айрэсе; мастак і выкладчык Мікалай Цыкоўскі эміграваў у ЗША і пасяліўся ў Нью-Ёрку.

Наступная вялікая хваля міграцыі была выклікана Другой сусветнай вайной. Эміграцыя пасляваенных гадоў і яе нашчадкі склалі аснову сучаснай заходняй беларускай дыяспары, якая амаль не папаўнялася ў 1950–1980 гады з-за палітыкі СССР. Падтрымліваць сувязь паміж эмігрант:камі і тымі, хто застаўся, было цяжка. Склалася сітуацыя ізаляванасці сучаснай культуры ўнутры краіны, а таксама страты/аслаблення сувязяў з глабальнымі працэсамі ў сусветным мастацтве.

Пасля 1940 года мовазнавец, гісторык, палітык Янка Станкевіч эміграваў у Германію, пазней у ЗША, дзе займаўся выдавецкай дзейнасцю [32]; паэтэса, перакладчыца, аўтарка твора "Магутны Божа" Наталля Арсеннева некаторы час жыла ў лагеры для перасяленцаў у Германіі, пасля пераехала ў ЗША [33]; паэт Міхась Кавыль таксама апынуўся ў ЗША [34].

© _{Анатоль Каплан , Перадвелікодная эміграцыя , 1960}

Толькі ў 1970–1980-х наступае аслабленне рэжыму і з’яўляюцца адзінкавыя магчымасці для пераезду. Напрыклад, Марку Кліёнскаму ўдалося выехаць з сям’ёй спачатку ў Рым, затым у Нью-Ёрк, што паспрыяла развіццю яго сусветнай кар’еры.

_{© Барыс Забораў, Сям'я , 1987}

Жывапісец, графік, скульптар, тэатральны мастак Барыс Забораў пераехаў і працягнуў сваё жыццё ў Францыі. Пра эміграцыю мастак казаў так: “…я зрабіў тое, чаго ніколі не змог бы зрабіць у Беларусі: стаў мастаком, з якім вы гутарыце. Але гэта не значыць, што я забыўся сваё малалецтва, і маладосць, і сталасць... Чалавек, які страціў памяць, памёр. Самае страшнае, калі чалавеку, які пакінуў сваю краіну, пра яе няма чаго ўспомніць. На шчасце, гэта не мой выпадак” [35].

У той перыяд таксама выехалі мастакі Валерый Мартынчык , Уладзімір Лапо , Генадзь Хацкевіч , Алег Марашка .

У часы перабудовы адным з відаў міграцыі, хоць і часовага, для беларускага мастацкага асяроддзя стаў Всесоюзный фестиваль неформальных художников и объединений в Нарве .

Варта згадаць актыўнасць дыяспары таго перыяду — у 1971 годзе беларус:кі Лондана аб’ядналіся і стварылі Скарынскую бібліятэку і музей, якія займаюцца вывучэннем беларускай культуры і гісторыі, стварэннем і пашырэннем музейнай калекцыі [36].

Яшчэ адной прычынай міграцыі таго перыяду стала экалагічная катастрофа — аварыя на Чарнобыльскай АЭС 26 красавіка 1986 года. З забруджаных тэрыторый Беларусі выехала каля 130 тысяч чалавек.

У перыяд 1990-х адбываецца хваля міграцыі, звязаная з распадам СССР. Паняцце межаў і спосабаў перамяшчэння змяняецца. У выніку трансфармацый у Беларусі зафіксаваны рост унутранай міграцыі паміж сельскай і гарадской мясцовасцю. Таксама адзначаецца міграцыйны прырост з краін былога СССР у Беларусь, у значнай ступені людзі ехалі і пасяляліся за межамі гарадоў [37].

_{© Наталля Залозная, праца з серыі Ліст з Адэсы , 1999—2002}

Для незалежнай Беларусі гэта быў час новых свабод, хай і на кароткі перыяд: з’яўляюцца новыя недзяржаўныя арганізацыі, выставы, фестывалі, калекцыі. Але пасля 1994 года, калі да ўлады прыходзіць сумна вядомы аўтарытарны палітык, у краіне пачынаецца працэс узмацнення кантролю і абмежавання свабодаў. Закрываюцца незалежныя фонды, што працуюць з культурай і мастацтвам, галерэі, пачынаецца перыяд "зачыстак" у мастацкіх установах, што непасрэдным чынам паўплывала на ўзровень інтэлектуальнай міграцыі. У той перыяд з Беларусі выехалі Андрэй Задорын , Наталля Залозная , Ігар Кашкурэвіч (вярнуўся ў Беларусь у 2010-х), Iгар Цiшын . Для іх пераезд быў таксама магчымасцю выстрайваць новыя прафесійныя сувязі і перспектывы развіцця.

_{© Ганна Школьнікава, Expensive , 2007}

Мастачн:ы таго перыяду мелі патрэбу ў новых практыках, руху, інтэграцыі з сусветнай культурнай супольнасцю. Таму многія выбіралі навучанне за мяжой. Андрэй Дурэйка ў артыкуле ПРО___БЕЛ. “Zero Radius / Радиус нуля. Онтология арт-нулевых” прыводзiць наступны спіс імёнаў мастачн:ь з Беларусі, якія выехалі, і навучальных устаноў, дзе яны вучыліся: Аліна Блюміс , Олег Баравик , Максім Вакульчык , Ягор Галуза , Жанна Грак , Аляксей Губараў , Аксана Гурыновіч , Алена Давідовіч , Андрэй Дурэйка , Святлана Зябкіна , Аляксандр Камароў , Аляксей Кашкараў , Вітольд Ляўчэня , Андрэй Логінаў , Зоя Луцэвіч (вярнулася), Марк Максімавіч , Вольга Маслоўская (вярнулася), Вiка Мiтрычэнка , Марына Напрушкiна , Дзяніс Раманюк , Антон Снт (пазней вярнуўся), Дзяніс Сквароў , Лена Сулкоўская , Ганна Сакалова , Раман Трацюк , Сяргей Церасюк , Максім Тымінько , Алег Чорны , Ганна Школьнікава , Глеб Шутаў , Алег Юшко , Аляксей Церахаў і іншыя.

У Германіі: Дзюсельдорфская акадэмія мастацтваў, Кёльнская акадэмія медыямастацтваў, Мюнстэрская акадэмія мастацтваў, Дзяржаўная акадэмія мастацтваў у Карлсруэ, Стэдел-школа — Дзяржаўная акадэмія мастацтваў у Франкфурце-на-Майне, Берлінскі ўніверсітэт мастацтваў. Нідэрланды: Каралеўская акадэмія выяўленчых мастацтваў у Амстэрдаме, Акадэмія Геррыта Рытвельда ў Амстэрдаме, Інстытут Сандберга ў Амстэрдаме. Францыя: Нацыянальная вышэйшая школа прыгожых мастацтваў у Парыжы, Фрэнуа — Нацыянальная студыя сучаснага мастацтва ў Туркуэне. Польшча: Акадэмія прыгожых мастацтваў у Пазнані, Акадэмія прыгожых мастацтваў у Варшаве, Варшаўскі ўніверсітэт. ЗША: Акадэмія візуальных мастацтваў у Нью-Ёрку, Інстытут Пратта ў Нью-Ёрку. Венскі ўніверсітэт прыкладных мастацтваў у Аўстрыі. Чэхія: Заходне-Багемскі ўніверсітэт у Пльзэні, Вільнюская акадэмія мастацтваў у Літве і Бэльгійская акадэмія прыгожых мастацтваў у Гентэ.

_{© Алесь Пушкін , Goodbye, Homeland , 1996}

Крытык:іні мастацтва і куратар:кі, якія выехалі з Беларусі: Алена Байко , Вольга Капёнкіна , Лена Прэнц , Інна Рэўт , Крысціна Сташкевіч і іншыя. У той перыяд нават навучальная ўстанова мігравала – у 2005 годзе з Мінска ў Вільнюс пераехаў Еўрапейскі гуманітарны ўніверсітэт . 

Прыкладна ў гэты ж час з Беларусі таксама выехалі Эвеліна Домніч , Ірына Ануфрыева , Дзяніс Раманоўскі .

Перыяд незалежнасці Беларусі цесна звязаны з міграцыямі, выкліканымі палітычнай і эканамічнай сітуацыяй. Зафіксавана вялікая хваля пасля падзей 2010 года — часу грамадзянскага супраціву і ціску з боку ўладаў. Да 2020-х за мяжу выехалі, напрыклад, Захар Кудзін (вярнуўся), Ала Савашэвiч , Уладзімір Пазняк , Яна Шостак , Руфiна Базлова , Марыя Камарова , Сяргей Шабохін і іншыя. Куратар Андрэй Дурэйка у 2018 годзе зафіксаваў сітуацыю беларускага мастацтва за межамі краіны на выставе з сімвалічнай назвай ПРА___БЕЛ / PRA___BEL [38].

Прыклады некаторых твораў гэтага перыяду, што адлюстроўваюць тэму міграцыі 

Твор "Усё маё " Андрэя Дурэйкi адлюстроўвае асабісты досвед мастака, звязаны з вымушанай міграцыяй з Беларусі напрыканцы 1990-х. Праца даследуе тэмы страты, непазбежнасці, дваістасці сэнсу слова "ўсё" — як сімвалу ўсяго, што чалавек мае, і як метафары свету поўнага магчымасцяў. У інсталяцыі выкарыстоўваюцца асабістыя рэчы мастака, старыя фатаграфіі і тэкст, выведзены праз трафарэт. У працы сімвалічна зафіксаваны каміны як метафара вечнага жыцця і гарэння, а таксама прадметы, што сімвалізуюць чалавека і яго сувязі: крэсла, ложак з крыжам, цацкі, фатаграфіі і імёны памерлых. Гэта твор пра трансфармацыю, страту і пошук сэнсу ў асабістай гісторыі.

Праца Андрэя Задорына "My Grandfather Is Missing II " адлюстроўвае тэму памяці, каранёў і калектыўнай гісторыі, даследуючы асабістую сувязь з мінулым праз візуальныя вобразы. Цэнтральным элементам працы становіцца групавое фота, імаверна, звязанае з пакаленнем продкаў, прадстаўленае з эфектам размыцця і пацёртасці. Гэта тэхніка можа сімвалізаваць ускользальную прыроду памяці і спробы ўтрымаць сувязь з сямейнай гісторыяй, якая часта губляецца праз міграцыю або гістарычныя ўзрушэнні. Вобраз "зніклага дзеда" становіцца метафарай згубленых каранёў і тых фрагментаў гісторыі, якія немагчыма поўнасцю аднавіць.

Твор "35 гр " Аляксандра Камарова даследуе тэму ідэнтычнасці і кантролю. Мастак узважвае свой беларускі пашпарт і вызначае яго вагу — 35 грамаў. Праца адсылае да эксперыменту Дункана МакДугала, які спрабаваў вызначыць вагу душы, дэманструючы парадаксальную спробу вымераць нематэрыяльнае з навуковай дакладнасцю. Камароў выкарыстоўвае гэты сімвалізм, каб паказаць, як дакументы, што сведчаць асобу, становяцца адчувальным выражэннем душы ў свеце, дзе міграцыя патрабуе падпарадкавання бюракратычным працэдурам. Пашпарт у гэтай працы становіцца не толькі дакументам, але і сімвалам абмежаванняў і сістэмы ўлады, якая ператварае душу ў аб’ект кантролю.

Працы людзей з досведам міграцыі часта звязаныя з пераасэнсаваннем жыцця ў новым кантэксце, яго ўмоў, складанасцяў. Адна з цяжкасцяў жыцця мігрант:кі — асіміляцыя і моўныя бар’еры, яны разглядаюцца, напрыклад, у працах Аліны і Джэфа Блюміс "МОЎНЫ БАР'ЕР ".

Аксана Гурыновіч у серыі дыяграм "Мае сябры архітэктары і мастакі, якія з'ехалі з Мінска " і "Мае сябры архітэктары і мастакі, якія вярнуліся ў Мінск " прадставіла траекторыю эміграцый з Беларусі і вяртанняў, якія перадаюць сітуацыю, што склалася ў 1990–2000-я.

Праца Iгара Цiшана "Crisis in Paradise - 3 " з’яўляецца шматслаёвым візуальным разважаннем пра пакінуты дом і яго бачанне ў будучыні. Выкананая ў тэхніцы алею на фотадруку, гэтая праца аб’ядноўвае рэальныя і абстрактныя элементы, ствараючы атмасферу няпэўнасці і напружанасці. Цішын звяртаецца да ідэі ўскользальнага "раю" — метафарычнага дому, які немагчыма ўтрымаць у эпоху культурных і сацыяльных трансфармацый.

У наш час, пасля 2020-х, Беларусь перажывае самую масавую зафіксаваную міграцыю за ўсю гісторыю існавання яе сучасных межаў. Рэальнасць, у якой апынуліся беларус:кі, паставіла міграцыю як умову выжывання — захаванне сваёй фізічнай і маральнай свабоды. Цяжка вызначыць дакладную колькасць выехаўшых, але можна меркаваць, што эміграцыя налічвае каля 180–600 тысяч чалавек [39, 40].

Паводле дадзеных PEN Belarus з 2020 года як мінімум 1900 дзеятел:ьніц культуры пацярпелі ад рэпрэсій: адміністрацыйных і крымінальных працэсаў, пераследу, забойстваў, арышту маёмасці. Немагчыма падлічыць, колькі людзей пацярпелі і працягваюць пацярпеваць ад іншых формаў ціску: пераследу за пералічэнні ў дабрачынныя фонды, жорсткіх праверак пры праходжанні беларускай мяжы, цэнзуры і забароны на прэзентацыю сваёй творчасці, абраз і паклёпу ў СМІ. Мноства дзеятел:ьніц культуры сышлі ў падполле, самацэнзурыліся і былі вымушаныя пакінуць свае дамы і сем’і ў Беларусі [41].

У наступнай частцы будуць больш дэталёва разгледжаныя эстэтыка і практыкі ў творах людзей з досведам міграцыі, пачынаючы з 2010 года. Асабліва шмат прыкладаў з’явіцца з перыяду пасля 2020-га. Таксама ў другой частцы будзе разгледжана дзейнасць культурна-творчых арганізацый і транскультурныя практыкі.

1. migracje https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/migracje;3941121.html

2.  nomadism https://www.britannica.com/topic/nomadism

3. Universal Declaration of Human Rights https://www.un.org/en/about-us/universal-declaration-of-human-rights 

4. Home Rule: национальный суверенитет и деление на Местных и Мигрантов https://syg.ma/@sygma/home-rule-nacionalnyy-suverenitet-i-delenie-na-mestnyh-i-migrantov 

5. Azyl i migracja w UE: fakty i liczby https://www.europarl.europa.eu/topics/pl/article/20170629STO78630/azyl-i-migracja-w-ue-fakty-i-liczby

6. Burcu Dogramaci (2019) Handbook of Art and Global Migration – Theories, Practices, and Challenges, De Gruyter, Germany

7. Burcu Dogramaci (2019) Handbook of Art and Global Migration – Theories, Practices, and Challenges, De Gruyter, Germany

8. Burcu Dogramaci (2019) Handbook of Art and Global Migration – Theories, Practices, and Challenges, De Gruyter, Germany

9.  https://ecoledeparis.org/ru/marc-chagall/

10. https://www.belarus.by/by/about-belarus/famous-belarusians/francysk-skaryna

11.  https://charter97.org/ru/news/2016/11/26/232422/ 

12.  http://rntbcat.org.by/belnames/F_HTM/Mstislavec.HTML

13.  https://artbelarus.by/ru/artists/1473.html

14. https://bis.nlb.by/ru/documents/129301  

15. https://bis.nlb.by/ru/documents/129146

16. https://culture.pl/pl/artykul/czy-kosciuszko-byl-artysta

17.  https://bis.nlb.by/ru/documents/135469

18. https://www.racyja.com/archivy/kultura/225-gadou-z-dnya-naradzhennya-yanuara-sukhado/ 

19.  https://pawet.net/collections/dmachowski/Вінцэнт_Дмахоўскі.html

20. https://bis.nlb.by/ru/documents/129323

21. https://www.polskieradio.pl/39/156/artykul/3080585,walery-wroblewski-awanturniczy-zyciorys-idealisty https://baj.media/be/muzhyckaya-prauda-yak-u-1862-godze-pachalasya-belaruskaya-demakratychnaya-presa/ 

22.  https://bis.nlb.by/ru/documents/128707

23. https://belsat.eu/ru/news/05-02-2023-sudba-soratnikov-kastusya-kalinovskogo-geroi-predateli-izobretatel-i-svyatoj

24. http://rntbcat.org.by/belnames/F_HTM/Malahovskij_V.HTML 

25.  https://artbelarus.by/ru/artists/1494.html 

26.  Чыкаго, Лондан, Берлін — дзе беларусам шукаць сябе? | Гістфак №4 https://www.youtube.com/watch?v=5WWHCPUsyP4

27. https://histmag.org/Konstanty-Jelski-aptekarz-z-Kajenny-13954 

28. https://mycity.by/proekty/istoriya-i-kultura/item/5927-165-god-z-dnya-naradzhennya-mikalaya-sudzilo-skaga-prezident-z-magiljova

29.  https://artbelarus.by/ru/artists/1573.html

30. https://belhistory.com/traktat-ryski-1921.html 

31. https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/156383/1/Миграционные%20процессы.pdf

32.  https://www.radabnr.org/jan-stankievic/

33. https://www.bakupages.com/enc-show.php?cmm_id=276&id=164942&c=1752

34. https://karotkizmest.by/биографии/міхась-кавыль.html

35.  https://chrysalismag.org/project/barys-zaborau-ru

36. https://skaryna.org/about/

37. https://evolutio.info/ru/journal-menu/2000-5/2000-5-shahotko

38. Андей Дурейко, ПРО___БЕЛ. “Zero Radius / Радиус нуля. Онтология арт-нулевых”, Catalogue, Minsk, Belarus, 2013

39. https://drive.google.com/file/d/1FCW0YR93I1ylH_oVhoaSgJB99V9LaPxd/view 

40.  https://www.dw.com/ru/lis-polovina-uehavsih-iz-belarusi-posle-2020-goda-politiceskie/a-66930258

41. https://penbelarus.org/2024/07/22/4-years-of-repression-in-belarus-in-general-and-in-the-cultural-sector-in-particular-2020-june-2024.html