Застацца ў тым жа класе: развучванне як крытэр прагрэсу без адчужэння
Тэкст прадстаўлены ў рамках выставы
Даследчыца мастацтва Магдалена Радамска, абапіраючыся на тэксты Джорджа Агамбена, Джона Балдакіна, Антоніа Грамшы і Марэка Лагоша, прапануе пераасэнсаваць катэгорыю прагрэсу з дапамогай мастацкай стратэгіі развучвання.
У сваёй кнізе "Marks. Praca i czas" ("Маркс. Праца і час") Марэк Лагош, абапіраючыся на тэксты Карла Маркса, пастуляваў неабходнасць "звярнуць увагу на сацыяльна-этычны аспект эвалюцыі грамадскага быцця і паставіць пытанне аб прагрэсівізме менавіта ў гэтым кантэксце". Указваючы на прыгнятальны характар катэгорыі прагрэсу, прысвоенай капіталістычным наратывам, ён сцвярджаў, што "прагрэс як катэгорыю, якая ўстанаўлівае стрэлку часу ў гісторыі", варта пераасэнсаваць "як рух да скасавання адчужэння".
Захаванне катэгорыі прагрэсу і, такім чынам, наўмыснай працэсуальнасці, і адначасовае аспрэчванне яе ранейшых крытэрыяў і перадумоў, здаецца, з'яўляецца сутнасцю мастацкай стратэгіі unlearning – развучванні. Тут гаворка ідзе нават не аб праблеме, закранутай у кнізе Art as Unlearning: Towards a Mannerist Pedagogy. ("Мастацтва як развучванне: да маньерысцкай педагогікі") Джона Балдакіна, які вызначае мастацтва як ключавы фактар адвучвання ад канструктаў, "з дапамогай якіх мы падманваем сябе, верачы, што нам атрымалася дэмакратызаваць веды і, разам з імі, грамадства". Бо, як даказваюць аўтары кнігі "Considering Class: Theory, Culture and Media in the 21st Century" ("Разглядаючы клас: тэорыя, культура і медыя ў 21 стагоддзі"), дэмакратыя часта з'яўляецца канцэпцыяй, якая хавае першаснасць класавых падзелаў, а на практыцы – наратывам, якія не дапускаюць іх выдзялення і, такім чынам, праблематызацыі. У той жа час адукацыя, заснаваная – хай нават дэкларатыўна – на дэмакратычных крытэрах, занадта часта становіцца інструментам класавага прасоўвання, у выніку чаго культура, якая з'яўляецца вынікам такой адукацыі (у тым ліку культурнай адукацыі), выступае кульмінацыяй гэтага працэсу і знаходзіцца ў сферы, прызначанай для эліт. Сэнс у тым, каб не заставацца ў тым жа класе, не рэпліцыраваць яго, а развівацца і прасоўвацца наперад.
Паняцце unlearning, якое вызначаецца як мастацкая стратэгія, можа паспяхова функцыянаваць як крытэр прагрэсу, які разумеецца, паводле Лагоша, "як рух да скасавання адчужэння" ці як постаць супраціву. Пры гэтым развучванне таксама з'яўляецца пасіўным скажэннем матэрыяльнай або сацыяльнай матэрыі, дазваляючы мастацам уступіць у кантакт не толькі з уласнай агентнасцю, але і з бяссіллям, адмежаванне ад якога, як сцвярджае Джорджа Агамбен у "Галечы", як раз пазбаўляе магчымасці супраціву.. Таму гаворка не толькі пра тое, каб дэманстратыўна і ўпарта заставацца ў тым жа класе, але і ў тым, каб бачыць, што вываратам абяцання класавага прасоўвання з'яўляецца эксплуатацыя, і што само пасоўванне служыць не для адмены, а для падтрымання класавага падзелу, элітарнай ролі. мастацтва і яго арэчаўлення ў форме назапашвання капіталу.
© Ганна Баўмгарт: "Пераможцы сонца", 2013. © фота – Раман Трацюк: Domie, Познань, 2021
Калі і можа існаваць – і існуе – практыка развучвання, то яна прымае форму не працэсу, а працы, які можа быць неадчужальным у той меры, у якой ён захоўвае класавую свядомасць і абараняе сябе ад арэчаўлення ў форме назапашвання капіталу. Яркай ілюстрацыяй працы па развучванні, супрацьпастаўленага працэсу адукацыі, з'яўляецца сцэна з фільма Ганны Баўмгарт, паказанага ў рамках выставы , а дакладней, сцэна з фільма Уладзіміра Маякоўскага "Паненка і хуліган", знятага праз год пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі. На фрагменце, выкарыстаным Баўмгарт, намаляваны школьны клас з людзьмі самага рознага ўзросту – ад хлопчыкаў да мужчын у росквіце сіл. Сюжэт фільма дэманструе гісторыю кахання хулігана да настаўніцы, і яго прасцей зразумець, калі выказаць здагадку, што гэта гісторыя кахання да рэвалюцыі. Гэта тлумачыць, чаму ўжо дарослы на той час Маякоўскі ў ролі галоўнага хулігана паказаны закаханым школьнікам. Гэта таксама тлумачыць прысутнасць у класе чалавека з рысамі асобы, якія нагадваюць Карла Маркса. Менавіта гэтая класавая мадэль адукацыі, якая абвяргае перакананне, што тэхналагічны прагрэс, які перадаецца ад пакалення да пакалення, тоесны прагрэсу, які гарантуе лінейны прырост ведаў ад пакалення да пакалення, загадвае нам заставацца часткай класа, не паддаючыся памылцы, што мы можам – ці нават павінны яго. Менавіта паняцце рэвалюцыі недаацэньваецца ў працы Балдакіна, калі ён, спасылаючыся на асобу Калумба, сцвярджае, што развучванне – гэта эфектыўны спосаб вырвацца з заганнага кола спазнання і адкрыцця, у якім структура веды вызначае тое, чым яно з'яўляецца. Я разумею развучванне як нешта падобнае катэгорыі "падзеі" Алена Бадзью, які сцвярджаў, што, ствараючы ўмовы ўласнага існавання, падзея заўсёды застаецца магчымай. Яго істотная незалежнасць ад спрыяльных умоў, а значыць і ад абумоўлівае яго структуры, дазваляе нам атаясаміць яго з марксісцкім дзеяннем, якое ўмешваецца ў базіс, гэта значыць сацыяльна-эканамічныя і працоўныя адносіны, а не ў надбудову ў форме гісторыі візуальных форм або існуючых мастацкіх канвенцый.
Можна задацца пытаннем аб утапічным характары мастацкай практыкі unlearning, але гэтае пытанне, па сутнасці, раўнасільна пытанню аб тэмпаральнасць мадэляў развіцця, заснаваных на капіталістычных і, як сцвярджае Лагош, адчужальных крытэрах прагрэсу, і тэмпаральнасць працы, заснаванай на захаванні прыналежнасці да таго ці іншага класа. Апошняе таксама прымае форму звязвання практык развучвання з прапанаваным Антоніа Грамшы (і выкарыстоўваным Ноамам Хомскім) паняццем арганічнай інтэлігенцыі, якая характарызуецца Грамши як укаранёная ва ўласным сацыяльным класе і якая працуе на яго карысць з мэтай асіміляцыі і ідэалагічнай барацьбы з групай традыцыйных інтэлектуалаў і, латэнтным класавым падзелам, іманентным навуцы. Арганічная інтэлігенцыя ці арганічныя мастачкі — гэта якраз тыя, хто не пераходзіць з класа ў клас, яны застаюцца ў тым жа класе, працуючы над устараненнем адчужэння ўласнай працы.
Магдалена Радамска – постмарксісцкая гісторыкіня мастацтва і філасофіі, дацэнтка Інстытута гісторыі мастацтваў Універсітэта Адама Міцкевіча, дырэктарка і заснавальніца цэнтра даследаванняў мастацтва Усходняй і Цэнтральнай Еўропы і спадчыны Пятра Піятроўскага. Складаецца ў польскай і венгерскай секцыях Міжнароднай асацыяцыі мастацтвазнаўца_да, рэдактарка часопіса Czas Kultury, удзельніца ўсепольскага прафсаюза Inicjatywa Pracownicza.